تاب آوری و کاهش فرسودگی تحصیلی

فرسودگی تحصیلی مشکلی مهم در ارتباط با عملکرد ضعیف تحصیلی است.فرسودگی تحصیلی باعث ناکارآمدی تحصیلی،احساس ناشایستگی و پیشرفت پایین،خستگی و بی علاقگی،نگرش بدبینانه و بی تفاوتی نسبت به کارهای مدرسه و بی معنی پنداشتن آنها،تعلل و کوتاهی در انجام به موقع تکالیف می شود.شناخت عوامل موثر برفرسودگی تحصیلی اهمیت فراوانی دارد،لذا آموزش مهارتهایی به دانش آموزان که منجر به کاهش فرسودگی تحصیلی در آنان شود بسیار ضروري می نماید.یکی از مهارت هایی که دانش آموزان با فراگیری آن کمتر دچار فرسودگی تحصیلی می شوند،مهارت تاب آوري است. برای حل مسئله با بررسی وضعیت موجود نسبت به تغییر آن با اجرای راهکارها ی مناسب مانند تمرکز بر دایره کنترل خود به جای دایره نگرانی و نفوذ،به چالش کشیدن خود با یادگیری،تعهدجدید،نترسیدن از انجام کارها،چابکی ذهن و ذهن آگاهی،تغییر نحوه بیان و کلمات و جایگزینِ سازنده،مثبت نگری و شکر گزاری و... به حل مسئله پرداخته شد. مشاهدات و گزارش ها نقش تاب آوری را درکاهش فرسودگی نشان می دهند و عملکرد مطلوب،رضایتمندی دانش آموزان،والدین و معلمان گواهی روشن،بر موفقیت این تجربه می باشد

دردبیرستان دولتی زینبیه متوسطه اول با حدود 294 دانش آموز در شهرستان دورود فرسودگی تحصیلی مشاهده می شد؛ احساس خستگی،ناتوانی و بی کفایتی، عدم شایستگی،خود کم بینی،داشتن يك حس بدبينانه تحصیلی،بی انگیزگی و بی علاقگی برای شرکت در فعالیت های کلاسی وهمچنین ویژگی های رفتاری مانند داشتن غیبت مکرر،تاخیر برای حضور در کلاس و ترک زود هنگام کلاس،منفعل بودن و بی توجهی به مطالب درسی،عدم شرکت در فعالیت های گروهی کلاسی، احترام قائل نبودن برای کلاس و معلم، بهانه تراشی برای عملکرد ضعیف تحصیلی، عدم مسئولیت پذیری و پاسخگونبودن در برابر عملکرد ضعیف خود و...... مشاهده این رفتارها در بعضی از دانش آموزان باعث ایجاد انگیزه در من برای پیگیری، حل و برطرف کردن این مشکل شد. هدف من کاهش فرسودگی تحصیلی دانش آموزان با بالا بردن مهارت تاب آوری در آنها می باشد. رسیدن به این هدف، روش اجرای مشارکتی همه جانبه ایی را می طلبید. بنابراین این روش اجرا را که در آن کادر اداری، آموزشی، دانش آموزان و بعضی از والدین در آن مشارکت داشتند انتخاب شد. کادر اداری به دلیل وقت زیادی که صرف دانش آموزان دارای فرسودگی تحصیلی می کردند و دبیران به دلیل تاثیر منفی فرسودگی تحصیلی بر کیفیت آموزشی آنها از این روش استقبال کردند و این موضوع یکی از مزیت های این روش نسبت بر سایر روش های احتمالی بود.
آموزش تاب آوری یکی از راهکارهایی است که منجر به کاهش فرسودگی تحصیلی دانش آموزان می شود. بعضی از مهارتهایی که به افراد کمک می کنند تا تاب آوري خود را افزایش دهند، آموختنی و اکتسابی هستند. دوره هاي آموزش و افزایش تاب آوري موجب می شوندکه دانش آموزان تغییراتی در جهت کشف توانمنديهایشان، بازگشت به وضعیت عادي پس از تجربه مشکلات و به کار بردن دانش هاي کاربردي مهارتها و نگرشهایی که در طی جلسات آموزشی کسب کرده اند، انجام دهند همچنین آموزش تاب آوری، با بهبود اعتماد به نفس و احساس کارآمدی به آنها کمک می کند که با موفقیت، چالش های تحصیل و زندگی را پشت سر بگذارند. دانش آموزان تاب آور، احساس ناامیدی و تنهایی کمتری داشته و قادرند به یک مشکل، به عنوان مسئله ای نگاه کنند که می تواند از زوایای مختلف مورد بررسی قرار گرفته، به روشهای گوناگونی تجزیه و تحلیل گردیده و در نهایت حل شود.
در زمینه این مشکل با دبیران دبیرستان مشورت و اکثریت آنها بر این موضوع اتفاق نظر داشتند.در جلسه شورای دبیران مشکل احساس خستگی دانش آموزان نسبت به انجام تکالیف درسی و مطالعه ،داشتن نگرشی بدبینانه نسبت به تحصیل و مطالب درسی، احساس خستگی هیجانی و جسمانی ،احساس بی کفایتی تحصیلی و... در کلاس های مختلف مطرح گردید و تیمی جهت حل مشکل تشکیل داده شد.این مشکل در دستور کار جلسات شورای دبیران نیز قرار گرفت ودرباره جزئیات فرسودگی تحصیلی در دانش آموزان،تبادل نظر شد.
برای اینکه اطلاعات دقیق تری برای حل مشکل به دست آید تصمیم گرفته شد جلسات بیشتری با دانش آموزان تشکیل گردد تا علت های اصلی فرسودگی تحصیلی مشخص گردد. بر اساس این تصمیم جلساتی با دانش آموزان جهت بررسی مشکل و علت یابی آن برگزار شد.در طی جلسات مداوم (حداقل دو هفته ای یک بار)دانش آموزان علت های متعددی را مطرح نمودند. مجددا موضوع در جلسه شورای دبیران مطرح و همکاری دبیران،مدیر و معاونین جهت رفع مشکل دانش آموزان جلب گردید.راهکارها ی پیشنهادی در جلسات شورای دبیران ارائه شد.درخصوص راهکارها با همکاران مشاور با تجربه در هسته و مرکز مشاوره دانش آموزی شهرستان تبادل اطلاعات صورت گرفت.
پس از طی این فرآیند راهکارهای زیر اجرا شد. گام اول: تشکیل تیمی از همکاران و مشاوران باتجربه
گام دوم: برگزاری جلسات آگاه سازی برای دانش آموزان به منظور آموزش مهارت های تاب آوری
گام سوم :شناسایی موانع تاب آوری(تله های ذهنی،درماندگی،فاجعه سازی)
گام چهارم: شناسایی عوامل تاب آوری (ژنتیک،خودآگاهی،خود تنظیمی ،چابکی ذهن، مثبت نگری، مهارت داشتن، ارتباطات،همکاری مثبت)
گام پنجم: راهکارهای تاب آوری
الف) هدایت انرژی و دایره کنترل(متمرکز کردن انرژی و توجه از دایره نگرانی ها و نفوذ به دایره کنترل)
دایره نگرانی شامل: اخبار، رفتار مردم،تصمیمات سیاسی،اتفاقات گذشته،اتفاقات آینده، مرگ و زندگی،بلایای طبیعی، اشتباهات دیگران.دایره نفوذ شامل :جامعه ،دوست،والدین،معلم، خانواده،همکار،مدیرو... دایره کنترل شامل:رفتار،نگرش،باورها،اقدامات،عادت ها،برنامه ها و اهداف، واکنش به احساسات خود،نحوه ارتباط با دیگران،با خود چگونه رفتار کردن.
ب) به چالش کشیدن خود با یادگیری ،تعهدجدید،نترسیدن از انجام کارها.
ج) چابکی ذهن (نگرش همه جانبه ،ذهن آگاهی،تنفس عمیق).
د) تغییر بیان ،تغییر کلمات و جایگزینِ سازنده.
ه) مثبت نگری واقعی.
و) شکرگزاری.
بعد از شناسایی موانع و عوامل تاب آوری، راهکارها و تمرینات به دانش آموزان داده شد.اولین کار تهیه دفتر یا پوشه ایی بود که تمرینات و جداولی را که طراحی شده بود به صورت دست نویس نه تایپی در دفتر هایشان رسم و روزانه تمرینات را یادداشت کنند.برای تمرکز بر دایره کنترل خود، مدام این جمله "چی یاد بگیرم؟"چی رو تغییر بدم؟"،"من قوی ام"، "مغزمن سرباز من است و دستور من رو اجرا می کنه" هر جلسه تکرار و در دفتر خود می نوشتند.هرروز باید زمان کمتری را صرف جستجو در گوشی و پیگیری اخبار و اتفاقات گذشته و آینده و تصمیمات سیاسی و تجسس در کار مردم و اینکه آنها چه می کنند و همچنین سرک کشیدن و رصد کردن پیج های شبکه اجتماعی دوستان و آشنایان به خاطر اینکه چه کار کرده اند و کجا رفته اند و .... و طبق جدولی که تنظیم شده بود زمان استفاده کردن را ثبت و هر روز این مدت را کاهش دهند که تا 21 روز به کمترین زمان برسد .
کلاس هایی جهت توسعه فردی و افزایش مهارت ها خصوص مهارت ارتباط و نحوه برخورد با دیگران و خود، ذهن آگاهی و... برگزار و آموزش داده شد.
دانش آموزان باید برنامه ها و اهداف خود را مکتوب در دفتر نوشته و برای اهداف بلند مدت هفت سال و یکسال آینده واهداف کوتاه مدت ماهانه و دو هفته ایی و رسیدن به آنها راهکارهایی ارائه می دادند و اینکه برای بهترین راهکارها چه تلاش و اقداماتی انجام خواهند داد .هر شب قبل خواب باید برنامه روزانه فردا را تیتر وار می نوشتند تا مدیریت و آگاهی بیشتری نسبت به خود داشته باشند.
دانش آموزان بایستی بابت هرگونه عادت و رفتار و گفتار نا مناسب با علامت (×) در جدول مشخص و خود را جریمه می کردند که یا به صورت نقدی در صندوق جریمه یا منع کردن خود از یک کار خوشایند مثل پارک رفتن ،استفاده از گوشی ،تماشای تلویزیون و ... و بابت رفتار و گفتار مناسب با علامت (+ )در جدول ثبت و خود را تشویق کرده و یا به صورت نقدی در صندوق تشویقی به خود جایزه می دادند.
به دانش آموزان توصیه می شد بر ترس خود غلبه کنند و از انجام تکالیف بخصوص تکالیف سخت نترسند و هر روز بر ساعت یادگیری خود و مطالب درسی و همچنین غیر درسی و مهارتی اضافه کنند.
برروی مهارت ذهن آگاهی و چابکی ذهن کار شد و جلساتی را به تمرین روی توجه و جلوگیری از نشخوارهای فکری و آرام سازی عضلات و تنفس عمیق پرداخته شد.دانش آموزان باید روزانه تمرکز بر کارهای روزمره و بی توجهی به افکار اذیت کننده را در جدول ثبت می کردند.
درتمرین تغییر بیان و کلمات به جای کلماتی که بار منفی دارند از کلماتی که بار مثبت دارند مثل همیشه و هیچوقت:این موقعیت، شکست:تجربه، بدبختی:چالش، مشکل:مسئله استفاده شود. به دانش آموزان گفته می شد این کلمات را بنویسند و مدام نگاه و مرور و به کلمات اضافه کنند تا به صورت عادت درآید.
از دیگر تمریناتی که به دانش آموزان داده شد این بود که در روز چه اتفاق بد و ناخوشایندی برای آنها رخ داده از دل آن اتفاق یک چیز خوب بیرون بکشند و بنویسند، در اتفاقات ناگوار می توان خوبی ها را هم دید و به قولی شکارچی خوبی بود و مدام تلاش کنند چیزهای خوب و مثبت شکار کنند و مثبت نگر باشند. در مثبت نگری به دانش آموزان آموزش داده شد که هر مسئله ایی و اتفاقی که رخ می دهد آیا همیشگی است یا بخشی از زندگی ما را در بر می گیرد. پس نوع نگاه ما به مسائل باعث می شود گاهی سخت به خود نگرفته و دنیا تیره و تار دیده نشود.
در تمرین شکر گزاری، سپاسگزار خداوند از همه ی نعمت هایی که به ما ارزانی کرده باشند و هرروز قبل از خواب و بعد از بیدار شدن در صبحگاه حداقل هفت نعمت از نعمت های بیکرانی که خدواند به ما عطا نموده را ذکر کرده و شاکرش بوده و آنها را در دفتر نوشته و همیشه به داشته ها، نه نداشته ها فکر و دقت کنند.
با مشاهده تغییر و تحول در روند پیشرفت درسی و رفتاری دانش آموزان برای تشخیص دقیق و مؤثر بودن روش های اجرا شده تصمیم گرفته شد درباره آنچه صورت گرفته اطلاعات عینی و موثقی جمع آوری گردد و با توجه به فعالیت های انجام شده و اجرای راهکارها درکلاس، مدرسه،خانه و نظر همکاران، والدین، دانش آموزان نتایج زیر حاصل شد.
1- بررسی پیشرفت تحصیلی و نتایج آزمون های درسی دانش آموزان و مقایسه نمرات و نتایج قبل و بعد از اجرای آموزش مهارت تاب آوری.
نتایج رضایت بخش و نشان دهنده کاهش فرسودگی دانش آموزان با بالا رفتن مهارت تاب آوری در آنان بود.
2- بررسی عوامل رفتاری دانش آموزان در مدرسه و خانه قبل و بعد از اجرای آموزش مهارت تاب آوری.
پس از بررسی رفتارها؛ کاهش احساس بی کفایتی تحصیلی ،خستگی،بی علاقگی،نا امیدی ،ناکارآمدی تحصیلی را نشان می داد ،انجام تکالیف با حوصله زیاد، بهبود اعتماد به نفس و افزایش انگیزه تحصیلی و ... قابل مشاهده بود.
3- نظرخواهی از والدین در رابطه با تغییر وضعیت درسی و رفتاری دانش آموزان در مقایسه با قبل و بعد اجرای آموزش مهارت تاب آوری .
والدین دانش آموزان از وضعیت درسی ـ رفتاری و کاهش فرسودگی تحصیلی فرزندان خود راضی بوده و پیشرفت درسی و رفتاری را گزارش دادند و همچنین بیان داشتند فرزندان آنها نسبت به قبل از اجرای راهکار ،انگیزه بیشتری درانجام کارها و تکالیف درسی داشته و با امیدواری،اعتماد به نفس و خودباوری بیشتر، به تکالیف درسی خود می پردازند و از این تغییر خشنود و راضی بودند.
4- نظرخواهی از مدیر و همکاران در رابطه با وضعیت درسی، رفتاری دانش آموزان در مقایسه با قبل وبعد از اجرای آموزش مهارت تاب آوری.
کلیه همکاران به ویژه مدیر مدرسه از پیشرفت درسی و رفتاری دانش آموزان تمجید کرده و اعتقاد داشتند که با آموزش مهارت تاب آوری، اعتماد به نفس و امیدواری، انگیزه تحصیلی در دانش آموزان افزایش یافته،موفقیت تحصیلی و کاهش فرسودگی تحصیلی را در دانش آموزان تأیید می کردند.
پس از اینکه اطلاعات لازم درباره چگونگی اجرا و نتایج آن جمع آوری شد،با توجه به نظر،انتقاد و پیشنهادهای ارائه شده توسط همکاران،دانش آموزان و والدین ،شواهد نشان داد که این راهکارها مورد تایید آنان است.
پس از اجرای آموزش مهارت تاب آوری، کاهش فرسودگی تحصیلی و عواملی چون خستگی،بی علاقگی و ناکارآمدی تحصیلی، افزایش انگیزه تحصیلی و موفقیت،عملکرد مطلوب تحصیلی و کسب نمرات خوب، حضور فعال و پر انرژی بدون استرس و نگرانی در پاسخگویی به درس ها،رضایتمندی دانش آموزان،والدین و معلمان گواه آشکاری بود که نشان می داد این روش موفق بوده است.
علاوه بر رضایت خاطری که از رسیدن به نتیجه مطلوب حاصل گردید،استفاده از این تجربه در امور آموزشی و مشاوره ای در آموزش و پرورش این رضایت مندی را دو چندان کرد.
این موارد دلیل بر این است که این آموزش ومشاوره گروهی دارای اعتبار و قابلیت تعمیم پذیری است.

 تهیه دفتر یا پوشه برای انجام تمرینات
 طراحی جداول و ثبت تمرینات و یادداشت ها به صورت دست نویس نه تایپی
 نوشتن و تکرار مدام این جمله "چی یاد بگیرم؟"چی رو تغییر بدم؟"،"من قوی ام"، "مغزمن سرباز من است و دستور من رو اجرا می کنه"در هر جلسه برای تمرکز بر دایره کنترل خود
 تنظیم جدول و ثبت کاهش زمان استفاده شده که صرف جستجو در گوشی و پیگیری اخبار و اتفاقات گذشته و آینده و تصمیمات سیاسی و تجسس در کار مردم و اینکه آنها چه می کنند و همچنین سرک کشیدن و رصد کردن پیج های شبکه اجتماعی دوستان و آشنایان به خاطر اینکه چه کار کرده اند و کجا رفته اند و .... به مدت 21 روز
 برگزاری کلاس هایی جهت توسعه فردی
 یادداشت برنامه و اهداف بلند مدت 7ساله و کوتاه مدت ماهانه و هفته ای و رسیدن به آنها با ارائه راهکارها و انتخاب بهترین راهکار و اقدامات
 نوشتن برنامه روزانه به صورت تیتروار هرشب قبل خواب
 ثبت هرگونه عادت و رفتار و گفتار نا مناسب با علامت (×) در جدول مشخص شده و جریمه نقدی در صندوق جریمه یا منع خود از یک کار خوشایند مثل پارک رفتن ،تماشای تلویزیون و ....
 ثبت هرگونه عادت و رفتار و گفتار مناسب با علامت (+) در جدول مشخص شده و جایزه به صورت نقدی یا تشویق خود به یک کار خوشایند
 غلبه بر ترس با انجام تکالیف درسی سخت و افزودن ساعات یادگیری مطالب درسی و غیر درسی و مهارتی
 ثبت روزانه ،تمرکز بر کارهای روزانه و بی توجهی به افکار اذیت کننده
 تمرین روی توجه و جلوگیری از نشخوارهای فکری و آرام سازی عضلات و تنفس عمیق
 تمرین تغییر بیان و کلمات به جای کلماتی که بار منفی دارند و نوشتن و نگاه کردن و تکرار مداوم ،مثل کلمه ی این موقعیت به جای همیشه و هیچوقت: ، تجربه به جای شکست ، چالش به جای بدبختی و ...
 ثبت موارد مثبت و دیدن خوبی ها در یک اتفاق ناگوار و ناخوشایند
 تمرین شکرگذاری و نوشتن هفت نعمت که خداوند به ما عطا نموده را هر روز قبل و بعد خواب

درس‌خواندن و یادگیری موثر دروس، وظیفه مهم و اصلی هر دانش‌آموزی می باشد و برای انجام این مهم ، بایستی برخستگی‌های احتمالی غلبه نموده و حفظ انگیزه نماید. آموزش مهارت تاب‌آوری و بردباری کمک قابل توجهی در این خصوص بنماید. دانش آموزان مهم ترین و اصلی ترین عناصر نظام تعلیم و تربیت در هر کشور بوده و توجه به موفقیت تحصیلی آن ها امری ضروری برای توسعه و پیشرفت جامعه ای می باشد . با این حال، این سرمایه های انسانی گاهی به دلایل مختلف گرفتار پدیده ای به نام «فرسودگی تحصیلی» می شوند که به نوعی، پاسخی به دشواری های مسیر پیش روی دانش آموز و نتیجه ناهمخوانی بین منابع آموزشی و انتظارات خود و دیگران برای موفقیت تحصیلی است. این پدیده در واقع پاسخ و واکنشی منفی نسبت به استرس های حاد و شدیدی است که اغلب به دلیل وجود خواسته های زیاد و خارج از توان دانش آموز به او وارد شده و در نتیجه احساس خستگی هیجانی و جسمانی را در او به دنبال دارد. فرسودگی تحصیلی می تواند به عدم مشارکت دانش آموز و کاهش شدید انرژی او برای انجام فعالیت ها منجر گردیده و انگیزه هایش را برای شرکت در فعالیت های کلاسی به شدت تضعیف نماید. بر این اساس، آموزش تاب آوری باعث می شود که عواملی چون خستگی، بی علاقگی و ناکارآمدی تحصیلی به طور رضایت بخشی کاهش یافته وسطوح استرس و ناتوانی را در شرایط استرس زا تعدیل کند و دانش آموز را برای ادامه تحصیل و کسب دانش، پرانرژی نگه دارد.
امید است دانش آموزان این مرز و بوم ،شاد زیستن، هدف دار بودن و لذت بردن از زندگی را با دارا بودن احساس شایستگی برای پیشرفت و موفقیت تجربه کنند.
نتایج این فعالیت( آموزش،راهنمایی و مشاوره فردی و گروهی دانش آموزان ) که با سعی و تلاش تیمی از همکاران و نظارت دقیق تیم در اجرای راهکارهای پیشنهاد شده صورت گرفت و با یادگیری مهارت تاب آوری به کاهش فرسودگی تحصیلی دانش آموزان منجر شد. .هرچند در مباحث نظری و شیوه ی اجرا کاستی ها و کمبود هایی مشهود است و این کاستی ها برای دیگران تابع فراهم کردن شرایط مشابه و مختص موضوع می باشد. تغییر عادت های رفتاری دانش آموزان از دایره نفوذ ونگرانی ها به دایره کنترل خود که یکی از راهکارهای مهم مهارت تاب آوری می باشد دشوار بود و دلیل این موضوع،در دسترس بودن ،جذابیت و تبلیغات رسانه ها اعم از تلویزیون،ماهواره،شبکه های اجتماعی و محتوا های ارائه شده و اخبار و ...توسط آنها که برای جذب و نگه داشتن مخاطبان خود دارند می باشد که موجب افزایش دشواری تمرکز بر دایره کنترل خود شده بود.

تاب آوری، فرسودگی تحصیلی،ناکار آمدی تحصیلی،خستگی هیجانی،بدبینی تحصیلی،استرس.